Đến làng Kon Trang Long Loi (thị trấn Đăk Hà, huyện Đăk Hà), không khó để hỏi thăm đường đến nhà nghệ nhân A Yăo (60 tuổi). Ông là người có khả năng chơi và sáng chế được nhiều loại nhạc cụ dân tộc. Đặc biệt, ông còn nổi tiếng là một người đan lát giỏi và tâm huyết với việc truyền nghề cho thế hệ trẻ.
“Cồng chiêng là hồn làng, là văn hóa của người Tơ Đra (một nhánh của dân tộc Xơ Đăng) nói riêng và cũng như của nhiều dân tộc khác ở Tây Nguyên nói chung. Giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng là giữ hồn làng, giữ nền tảng văn hóa cho đời sau” – nghệ nhân A Nian giãi bày.
Về làng Chốt (thị trấn Sa Thầy, huyện Sa Thầy), chúng tôi có dịp đến thăm gia đình vợ chồng nghệ nhân A Duih (58 tuổi) và Y Pyir (57 tuổi), dân tộc Gia Rai, nổi tiếng với niềm say mê đan gùi, dệt thổ cẩm và nhạc cụ dân tộc. Với ông A Duih và bà Y Pyir, niềm đam mê và lòng yêu nghề truyền thống đã giúp họ luôn giữ lửa và gìn giữ nét đẹp văn hóa của dân tộc mình.
“Cà xạt” hay “xẻng” là cách gọi của người Giẻ Triêng ở xã Đăk Plô để chỉ một vật dụng tạo nên hệ thống âm thanh từ sức nước. Đối với bà con nơi đây, vật dụng này rất đỗi thân thuộc và được sử dụng để xua đuổi các loài chim, chuột, khỉ… không đến phá hoại cây lúa.
Làng Kon Brăp Ju chiều cuối tuần mưa rơi rả rích. Trong căn nhà sàn phía sau nhà rông của làng, nghệ nhân ưu tú A Hliek (47 tuổi), đội trưởng đội cồng chiêng của làng đem bộ cồng chiêng cổ ra lau thật sạch rồi ngồi ngắm nhìn. Từ khi có dịch bệnh Covid-19, thỉnh thoảng ông mới đánh bộ cồng chiêng của làng. Ông nhớ tiếng cồng chiêng ngân vang trong những lễ hội của làng, nhớ cả lớp truyền dạy cồng chiêng cho lũ trẻ. Ông mong dịch bệnh mau qua để cuộc sống trở lại bình thường, để tiếng cồng, tiếng chiêng tiếp tục ngân vang.
Chính hạt cơm nếp dẻo dẻo, hương thơm nhẹ mùi sữa quyện với vị cay nồng từ muối chấm đặc trưng của người Thái buộc tôi phải tìm đến nhà anh Lương Văn Nghiệp (thôn 1, xã Ia Dom, huyện Ia H’Drai) để thưởng thức lại món xôi nếp dẻo thơm.
Trong một lần đến thôn Đăk Răng (xã Đăk Dục, huyện Ngọc Hồi), chúng tôi có dịp gặp nghệ nhân Y Ấp (52 tuổi), nữ nghệ nhân nổi tiếng của làng nắm giữ nhiều kỹ thuật và bí quyết dệt, tạo hoa văn độc đáo trên trang phục thổ cẩm truyền thống của dân tộc Giẻ Triêng.
Mồ côi từ nhỏ, chính nghề đan lát là “phao cứu sinh” của ông A Up, làng Kon Trang Long Loi, thị trấn Đăk Hà, huyện Đăk Hà. Cũng bởi thế, dù nhịp sống thay đổi, không mấy ai mặn mà với cây tre, sợi lạt, già A Up vẫn một mực giữ nghề.
Mang trong mình niềm đam mê mãnh liệt với nhiếp ảnh, sức lực và tâm trí anh Nguyễn Ban (phường Duy Tân, thành phố Kon Tum) dành phần lớn cho những chuyến rong ruổi khắp các nẻo đường. Và sau mỗi chuyến đi ấy, anh lại “kể” về đất và người Kon Tum hiền hòa mà phóng khoáng, mộc mạc mà đẹp đẽ qua mỗi bức ảnh.
Sinh ra và lớn lên trong gia đình dân tộc Rơ Ngao (một nhánh của dân tộc Ba Na) có truyền thống lâu đời trong việc gìn giữ, bảo tồn văn hóa dân gian ở làng Kon Trang Long Loi (thị trấn Đăk Hà, huyện Đăk Hà), nên ngay từ nhỏ, anh A Thuê (sinh năm 1991) đã biết hát cũng như biểu diễn các loại nhạc cụ của dân tộc. Giờ đây, anh đang tiếp nối truyền thống của gia đình gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc.
Cho dù đã trôi qua hơn một tháng kể từ khi người Nùng thôn Đăk Xuân, xã Đăk Ngọk (huyện Đăk Hà) tổ chức Tết So lộc, nhưng trong tôi vẫn còn lưu lại những dấu ấn đẹp cùng những quan niệm hay của người dân về cái Tết độc đáo này.
Bằng tình yêu với văn hóa truyền thống của dân tộc Ba Na, nhiều năm qua, nghệ nhân Y Trech (57 tuổi) ở làng Kon Klor (phường Thắng Lợi, thành phố Kon Tum) vẫn say mê học hỏi và nghiên cứu thêm những giá trị văn hóa dân gian để làm giàu cho vốn hiểu biết của mình. Ngoài sở trường hát dân ca, bà Y Trech còn dệt được thổ cẩm và hiểu biết nhiều kiến thức văn hóa truyền thống.
Uống một hơi rượu nếp than do Nai Buih mời, tôi nghe hương rượu thơm nồng, ngọt thanh như thấm vào từng tế bào trong cơ thể. Không khó hiểu, từ lâu, rượu nếp than Nai Buih không chỉ nổi tiếng ở địa phương mà còn lan xa.
Từ khi còn nhỏ, ông A Thieuh (82 tuổi) và bà Y Nhôi (78 tuổi) ở làng Kon Trang Long Loi (thị trấn Đăk Hà, huyện Đăk Hà) đã say mê vẻ đẹp mộc mạc, tinh tế của những sản phẩm thủ công truyền thống. Và cho đến nay, dù đã cao tuổi, hai vợ chồng nghệ nhân vẫn giữ nghề như một thói quen khó bỏ.
Mặc dù chưa được Nhà nước chính thức công nhận là nghệ nhân, nhưng từ lâu, già làng A Plung đã được người dân xã Đăk Pxi, huyện Đăk Hà xem như là nghệ nhân. Bởi ông là một trong số ít người ở địa phương có khả năng truyền dạy cồng chiêng, ting ning, tơ rưng, k’lông pút; chế tác ting ning, tơ rưng, k’lông pút...
Thủy điện Ia Ly được xây dựng đã hình thành nên vùng lòng hồ rộng lớn và tạo nguồn lợi thủy sản dồi dào. Cũng từ đây, người Gia Rai ở làng Chứ (xã Ya Ly, huyện Sa Thầy) bắt đầu gắn bó với nghề đánh bắt cá trên lòng hồ. Việc làm này không chỉ cải thiện bữa ăn mỗi ngày mà còn là nguồn thu nhập chính cho nhiều hộ gia đình.
Không biết từ bao giờ, con trâu trở nên gần gũi, thân quen và là một phần tất yếu trong đời sống người Xơ Đăng ở xã Đăk Ui, huyện Đăk Hà. Con trâu không chỉ là vật nuôi đơn thuần, mà còn gắn bó và để lại nhiều dấu ấn trong cộng đồng.
Nhiều năm qua, nghệ nhân Y Hwưch (53 tuổi, ở làng Đăk Rơ Chót, xã Đăk La, huyện Đăk Hà) vẫn luôn gắn bó với khung dệt và nghề dệt thổ cẩm. Vì thế, dù tuổi đã lớn, nhưng ngày nào không ngồi bên khung dệt thì bà “ăn không ngon, ngủ không yên”.
Ở cái tuổi trên 90, bước chân không còn nhanh nhẹn, giọng nói hụt hơi, nhưng khi nghe tôi và các già làng trao đổi về cồng chiêng và các nhạc cụ truyền thống của người Hà Lăng (một nhánh của người Xơ Đăng), mắt nghệ nhân A Héa ở làng Rờ Kơi sáng lên. Hiểu lòng khách, miệng móm mém cười hiền, nghệ nhân liền rảo bước về nhà mang đàn tơ rưng, ting ning, sáo ting jâng... sang giới thiệu.
Đến làng Đăk Tiêng Ktu (xã Đăk La, huyện Đăk Hà), hỏi vợ chồng nghệ nhân A Biuh (68 tuổi) và Y Rac (69 tuổi) ai cũng biết, bởi vợ chồng ông là một trong số ít người vẫn đam mê gìn giữ và bảo tồn nghề truyền thống của dân tộc. Tuy tuổi đã cao nhưng vợ chồng nghệ nhân vẫn luôn ý thức bảo tồn và truyền dạy cho con cháu bản sắc văn hóa của dân tộc mình.
Các DTTS ở Kon Tum như Ba Na, Xơ Đăng, Gia Rai, Gié – Triêng, Rơ Măm, Brâu, sở hữu kho tàng văn hóa truyền thống phong phú. Trong đó, sử thi (còn gọi là trường ca) là một loại hình nghệ thuật đặc biệt, không chỉ là những câu chuyện dài được kể bằng lời hát, mà còn thể hiện cách nhìn nhận thế giới, cuộc sống và những điều nhân văn trong cộng đồng mỗi dân tộc.