Chè dây ở Kon Plông

Cây chè dây ở rừng xứ lạnh huyện Kon Plông được người Mơ Nâm nơi đây gọi là "thần dược" trị chữa được một số bệnh viêm loét dạ dày và hỗ trợ tiêu hóa.

Hiện nay, cây chè dây chưa được người dân trồng mà chủ yếu là phát triển tự nhiên. Theo điều tra của ngành chức năng huyện Kon Plông, diện tích chè dây trên địa bàn khá nhiều. Chè dây nằm rải rác ở tất cả các cánh rừng trên địa bàn, nhưng tập trung nhiều nhất ở những cánh rừng trên địa bàn xã Đăk Long, Măng Cành…

Những năm qua, người dân mạnh ai nấy khai thác, chưa có cách bảo vệ loài cây quý này. Huyện cũng đang tích cực đẩy mạnh công tác tuyên truyền đến người dân nêu cao ý thức không khai thác theo kiểu tận diệt mà chú trọng để bảo vệ và tái sinh…

Để mục sở thị, chúng tôi theo chân anh A Lang (32 tuổi-người Mơ Nâm), cán bộ kỹ thuật Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Kon Plông vào cánh rừng ở khu vực làng Kon Vơng Kia 1 (xã Đăk Long) tìm cây chè dây.

A Lang hái chè dây tại khu rừng ở xã Đăk Long. Ảnh: V.P

Dọc Quốc lộ 24, thỉnh thoảng A Lang lại tạt vào những cây thông bên đường và chỉ cho chúng tôi về cây chè dây. Theo lối mòn dẫn vào rừng thông chừng 30 năm tuổi, quan sát một hồi, A Lang phát hiện một dây chè leo to như ngón chân cái quấn chằng chịt vào một cây thông xuống đất.

Dùng rựa chặt ngang dây leo và quấn lại thành từng vòng tròn, A Lang nói: dây chè này khoảng 5 năm tuổi, nhờ sống sâu trong rừng nên sót lại, nếu nằm ngoài bìa rừng đã bị bà con khai thác rồi. Tiếp tục vào sâu bên trong, chúng tôi phát hiện chè dây mọc không ít ở khu rừng này. Dùng rựa vạt thưa một lùm cây, A Lang chỉ cho xem một gốc cây chè dây sần sùi to như cổ tay và cho chúng tôi biết cây chè dây này khoảng 10 năm tuổi.

Vừa nhìn vào gốc chè dây, A Lang vừa cho biết: Phân biệt năm tuổi của chè dây không phải sợi to là sống lâu, mà nhìn vào thấy vỏ càng sần sùi thì chứng tỏ dây chè đó sống lâu.  

Hôm chúng tôi đi vào một vài cánh rừng không phát hiện dây chè to như bắp chân, nhưng A Lang nói mình từng thấy dây chè to cỡ đấy ở tận trong rừng sâu. Cây chè dây ấy sống ít nhất cũng khoảng 50 năm tuổi. Khi đó, thân bên dưới không phải dây nữa mà đã hóa gỗ, sần sùi như gốc gỗ nu, dựng đứng. Đặc điểm cây chè này là sống ở xứ lạnh, mọc từ rừng thưa, rừng già, rừng sâu.

Hơn một buổi đi rừng, A Lang đưa chúng tôi về làng Kon Ke 1, xã Đăk Long nơi anh sinh sống và vắt ngay nắm chè xanh nấu nồi nước.

Hơn 30 phút sau, A Lang bưng lên một bình chè lớn nghi ngút khói, nước sóng sánh màu xanh nhạt. Uống vào, nghe vị chát nơi đầu lưỡi, sau nghe vị ngọt nhẹ ở cổ, vị ngọt ngào cứ bám vào mãi không thôi.

Theo A Lang, bà con Mơ Nâm thường dùng chè dây làm thức uống hàng ngày nên hầu như chẳng mấy ai bị đau viêm loét dạ dày. Thức uống này còn hỗ trợ ăn ngon miệng, tiêu hóa tốt. Cây chè dây không chỉ được sử dụng lá, mà cả dây thân đồng bào Mơ Nâm cũng nấu chung.

Cũng theo A Lang, cây chè dây ngày xưa ở rừng Kon Plông mọc dày đặc, nhưng do khai thác bừa bãi và phát nương làm nương rẫy nên giờ không còn nhiều như trước.

Cách khai thác cây chè dây của bà con dân tộc thiểu số trong vùng không theo quy cách gì nên chè dây ngày càng ít. Chỉ những ai muốn lấy về uống thì không chặt hạ tận gốc mà để nuôi. Nhưng nếu khai thác để bán thì bà con thường chặt cả gốc chứ không theo quy trình nào nên cây không thể tái sinh.  

Ông Võ Đình Viết - Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Kon Plông cho biết: Gần đây khi phát hiện cây chè dây quý, mặc dù chính quyền địa phương đã khuyến cáo nhưng người dân vẫn khai thác ồ ạt, chưa có ý thức bảo tồn. Trong thực tế, địa phương cũng chưa phân tích công dụng và dược tính của cây chè dây để công bố giá trị của nó nên nhiều người chưa rõ. Còn người Mơ Nâm địa phương thì họ sử dụng theo kinh nghiệm chữa viêm loét dạ dày, giải độc gan, giải rượu bia… Vì vậy, tại các làng đồng bào bán chè dây rất rẻ. Cây tươi khoảng 5.000 đồng/kg, khô 40.000 đồng/kg, còn các cơ sở thu mua bán 80.000 đồng/kg khô.

“Điều này lại là may, bởi nếu đắt giá, người dân sẽ khai thác vô tội vạ, như thế cây chè dây sẽ bị tận diệt như các loại cây dược liệu khác…”- ông Viết chia sẻ. 

Trước nguy cơ cây chè dây bị khai thác ồ ạt, huyện Kon Plông đã đưa vào diện khoanh vùng, bảo tồn và phát triển 35ha cây chè dây nằm dưới tán rừng ở các tiểu khu 271, 474 và 478 thuộc ở xã Măng Cành và một số xã khác trên địa bàn. Đồng thời, huyện cũng đang khuyến khích các tổ chức và cá nhân xây dựng cơ sở để trồng, bảo tồn cũng như sơ chế loài cây này trên địa bàn...

Văn Phương