Ngọc Réo, tình người với văn hóa dân gian

Chúng tôi ghé thăm Kon Sơ Tiu - một trong số khu dân cư nằm trên trục đường chính của xã Ngọc Réo, khi trời vừa ngớt mưa. Mưa nhiều, nên so với mùa khô, việc ruộng rẫy của bà con cũng đỡ bận bịu hơn. Với vợ chồng bà Y Der, đây cũng là lúc dành nhiều thời gian để đan lát. Dù đã 57 tuổi, nhưng sức vóc còn khá dẻo dai, nên ngồi lâu chưa thể “làm khó” người phụ nữ này.

Bà Y Der tâm sự: Cũng như các dân tộc Ba Na, Gia Rai, Giẻ Triêng anh em, đan lát bao đời vẫn là công việc của những người đàn ông Tơ Đrá (một nhánh của dân tộc Xơ Đăng) ở Ngọc Réo. Nhờ chịu khó học hỏi, lại “làm siêng” nên nhiều năm nay, bà cũng khá thành thạo đan rổ, rá, nia, sàng… Sản phẩm đan lát của người Tơ Đrá không chỉ phổ biến với các đồ dùng, vật dụng đơn giản hàng ngày, mà còn để lại dấu ấn bằng các loại gùi được đan kỹ lưỡng, kỳ công. Mỗi loại gùi gắn với công năng, thói quen sử dụng khác nhau. Có thể điểm qua như griu là loại gùi lớn, có thể đan dày hoặc thưa, dùng cõng nhiều loại (củi, rau, măng, đồ đạc…). Gùi hchơng chuyên để cõng lúa. Dia là chiếc gùi bé chỉ dùng xúc lúa. Kchui là gùi dành  riêng cho đàn ông…

Chỉ dạy cồng chiêng cho các cháu học sinh. Ảnh: T.N

Cuộc sống có nhiều đổi thay khiến một số nghề thủ công truyền thống dần bị mai một. Tuy vậy, ở làng Kon Sơ Tiu nói riêng, xã Ngọc Réo nói chung, đến nay, đan lát là nghề thủ công truyền thống vẫn được gìn giữ và phát huy hiệu quả. Các đồ dùng, vật dụng đơn sơ, dân dã được làm từ tre nứa là một phần không thể thiếu trong sinh hoạt hàng ngày của các gia đình. 

Đáng mừng hơn, khi song song với duy trì đan lát mây tre, trong cộng đồng người Tơ Đrá, nét đẹp văn hóa, văn nghệ dân gian luôn được trân trọng giữ gìn.

Đã hơn 70 tuổi, nhưng hễ bà con xóm gần làng xa gọi nhờ, già A Nian lại một mình một chiếc túi vải lên đường. Không thể nhớ hết những lớp dạy cồng chiêng, xoang cho thanh thiếu niên đã được già trực tiếp chỉ dẫn; các lễ hội, sự kiện văn hóa dân gian trong làng, của xã được già tổ chức, tập luyện, dàn dựng. Chẳng những vậy, già A Nian còn là nghệ nhân thông thạo chế tác, sử dụng các nhạc cụ dân tộc và hát dân ca.

Dân ca của người Tơ Đrá ở Ngọc Réo hầu hết là những khúc ca về tình yêu đôi lứa, tình làng nghĩa xóm… được thể hiện qua hình thức hát giao duyên, hát đối đáp. Cùng với cồng chiêng, xoang, những khúc dân ca ngân nga giúp mọi người thêm yêu cuộc sống, làm thắm đượm thêm không khí ngày lễ, hội.

Xã Ngọc Réo có 8 thôn, làng với hơn 5.000 dân; trong đó, Đăk Phía và Kon HDrế là hai làng xa nhất, cách trung tâm xã 8- 9 cây số. Nhờ huy động sức dân, các thôn, làng đều khôi phục được nhà rông truyền thống, có đội cồng chiêng-xoang các lứa tuổi duy trì tập luyện, biểu diễn. Ông A Vươn - Trưởng thôn Kon Bơ Băn cho hay: Bà con ai cũng vui mừng vì từ ngày khánh thành nhà rông mới vào cuối tháng 2/2019 đến nay, dân làng đã có nơi sinh hoạt ổn định. Đây còn là địa điểm để các nghệ nhân định kỳ hàng tháng tổ chức truyền dạy cồng chiêng, xoang cho con em mình.

Trong số 6 thôn, làng đồng bào DTTS của huyện Đăk Hà được huyện tặng cồng chiêng thời gian qua, xã Ngọc Réo có làng Kon Rôn được đón nhận, thuận lợi hơn trong việc truyền dạy, tập luyện và sinh hoạt văn hóa dân gian.

Từ năm 2016 đến nay, xã Ngọc Réo phối hợp với Phòng VH-TT huyện mở 7 lớp cồng chiêng cho thanh thiếu niên các làng Đăk Phía, Kon Rôn, Kon Rốc, Kon Brai, Kon Jong. Đội cồng chiêng- xoang làng Kon Sơ Tiu, Đăk Phía nổi tiếng diễn hay diễn giỏi trong xã, ngoài huyện.

Trong hành trình bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống quý báu, xã Ngọc Réo vinh dự đã có Nghệ nhân ưu tú A Hling, Nghệ nhân ưu tú A Nian được tôn vinh, đang đề nghị công nhận danh hiệu cao quý này cho nữ nghệ nhân Y Der và một số nghệ nhân tiêu biểu khác.

Lớn lên từ mái Trường PTDT bán trú THCS Ngọc Réo, được sự dìu dắt của già A Nian và các nghệ nhân tâm huyết, cậu bé A Ngơi còn bỡ ngỡ ngày nào, giờ đã trở thành một “tay chiêng” đầy tự tin. Tiếp nối các lớp đàn anh đi trước, đội cồng chiêng xoang học sinh của nhà trường thường xuyên được bổ sung, được rèn luyện. Tình người với văn hóa truyền thống của người Tơ Đrá tiếp tục được nuôi dưỡng từ đây.

Thanh Như