Đèn dầu gắn liền với tuổi thơ tôi, những năm tiểu học rồi đến trung học cơ sở, khi ấy quê tôi chưa có điện thắp sáng như bây giờ. Đã mấy chục năm trôi qua, những ngọn đèn dầu le lói vào ban đêm trong những căn nhà ở quê vẫn khắc sâu trong tâm trí, chẳng thể nào quên.
Có cảm xúc đặc biệt với khoảnh khắc mỗi sớm mai nên thành quen, hôm nào em cũng thức dậy vào lúc tang tảng sớm. Cố nhiên là lúc nào cũng nấn ná một chút trong chiếc chăn mỏng. Khi sẽ sàng thức dậy, em đều lặng lẽ vén rèm, đứng lặng im bên khung cửa sổ mà nhìn về phía đằng đông xa xa.
Sáng sớm, tôi đã thấy bà Hai ngồi ở góc đường, trước mặt bà bày những túi nilon đựng từng mớ rau hái trong vườn nhà mang ra bán. Nhìn bà ngồi co ro với chiếc áo ấm đã cũ trong tiết trời giá lạnh ai cũng muốn ghé lại, trước là để mua ủng hộ bà, sau là có mớ rau sạch để chế biến món ăn cho gia đình mình.
Cỏ đuôi chồn cứ tha thiết sống, âm thầm sống. Cho đến một ngày nào đó cuối tháng Mười, đầu tháng Mười Một, mở cửa ra, người ta thảng thốt khi thấy những vạt hoa cỏ đuôi chồn đung đưa trong gió.
Gần đến ngày giỗ cô Ba, mọi người trong nhà bàn tính xem nấu nướng món gì để dâng lên bàn thờ cúng cô. Mọi người bàn tính đủ món, nhưng dượng Ba thì bảo, gì thì gì chứ không thể thiếu món bún gạo xào măng khô. “Trước cúng bả, sau cho con cháu thưởng thức, vì món ấy tuy dân dã mà xem ra ai cũng ghiền”- dượng Ba nói.
Nhìn già ngồi bên bếp lửa hồng, hết cặm cụi chuốt chuốt, đan đan, lại đến ngắm ngắm nghía nghía chiếc gùi đang đan dở, mà trong tôi những câu thơ: “Ngày cứ dồn thương nhớ xuống đầy vơi/Như lũ thóc cứ cời trong cót thóc/Với nong nia, rê sảy, dần sàng/ Lá lúa thì xanh/Bông lúa lại vàng/Và hạt gạo cứ ngần ngật trắng” như đang trở tới trở lui với muôn vàn cảm xúc.
Những ngọn gió mùa thổi lồng lộng trên phố, se và khô, báo hiệu mùa Đông đã bắt đầu gõ cửa. Chợt thấy xốn xang bởi cảnh sắc đổi thay và những ký ức xưa cũ.
Ở làng, vẫn còn nhiều gia đình dùng bếp củi. Vì vậy, bên hiên nhà, ta vẫn thấy xếp ngay ngắn những bó củi khô. Nhìn hình ảnh bình dị ấy, lại thấy nhớ sao những bó củi bên hiên nhà của ba.
Trời còn mờ sương, chị đã lục tục sửa soạn, í ới mấy chị em trong làng cùng nhau đi hái lá mì. Lá mì phải hái sớm, khi trời hãy còn mờ sương mới ngon. Mấy hôm nữa, làng vào hội, gì thì gì phải có món ăn được chế biến từ lá mì.
Chiều đi làm về, vừa rẽ vào cổng làng, tôi đã thấy phảng phất đâu đây mùi khói đốt đồng trong làn gió se lạnh. Mùi khói cay cay, thoảng mùi thơm của rơm rạ lẫn nồng nồng của bùn đất làm dậy lên trong lòng niềm thương nhớ da diết về cánh đồng chiều nơi quê nhà.
Mấy hôm này nắng đã hửng dần, trời đã hanh hao sau những ngày dài mưa tầm tã. Xé tờ lịch đón chào ngày mới, em nhận ra mình đang dần đi qua những ngày cuối của năm. Chẳng mấy chốc nữa những ngày này, tháng này và cả mùa đông này nữa cũng dần trôi, cũng chìm khuất vào thời gian.
Tôi và Tuấn dừng xe ở đầu con dốc nhìn về phía ngôi làng nằm giữa sườn núi. Gió thổi từ phía rừng cao su tới đem theo thứ âm thanh trong trẻo quẩn quanh, như tiếng sơn ca, như tiếng suối reo, làm tâm hồn rung lên nhè nhẹ.
Tranh đấu mãi với chính mình, cuối cùng tôi cũng tung được tấm chăn ra. Trong loáng choáng men rượu còn vương vít, tôi nghe tiếng cồng chiêng bung biêng vọng tới, lúc xa lúc gần.
Tháng Mười Một, hoa dã quỳ ở Tây Nguyên bắt đầu bung hoa khoe sắc vàng rực rỡ. Từng cánh hoa mỏng manh đung đưa trong gió khoe sắc dưới tiết trời se lạnh mới đẹp làm sao.
Cũng tầm này chị nhỉ, khi những cơn gió trở mùa ngang qua, thể nào mẹ cũng mở tủ lấy mấy chiếc chăn bông ra đặt ở cuối góc giường, rồi lấy áo bông, áo len, khăn quàng cổ, mũ len ra, nhắc mấy chị em mình trời trở lạnh rồi, nhớ mặc áo, quàng khăn vào cho đủ ấm.
Mùa Đông hẳn là phải lạnh rồi, nhưng với chị thì lại khác, có những mùa Đông không hề lạnh. Ấy là khi chị được đón tụi nhỏ về nhà, được ôm chúng vào lòng để vỗ về trong từng giấc ngủ, miếng ăn.
Đang ngang qua cánh đồng, nghe văng vẳng câu hát “Con cá dưới sông, cây trồng trên bãi. Lúa gặt rồi còn để lại rơm thơm” từ phía nhà ai vọng lại mà trong tôi một nỗi nhớ thương thật hiển hiện, thật rõ nét. Cảm giác như đang được dạo bước trên con đường làng mỗi năm hai mùa ngan ngát mùi rơm rạ, cảm giác hình bóng quê hương gợi thương, gợi nhớ, đôi khi chỉ bắt đầu từ mùi thơm thơm của những cọng rơm vàng.
Qua điện thoại, tôi nói rằng sẽ đi chơi xa một chuyến. Ai dè Hai Triều “cười đểu”, ý bảo “bớt nổ đi, câu này đã nghe bao nhiều lần rồi”. Tôi cáu: Lần này là thật. Phải nạp lại năng lượng thôi. Vậy thì sao lại không lên chỗ tôi chơi? Hai Triều rủ rê.
Các DTTS ở Kon Tum như Ba Na, Xơ Đăng, Gia Rai, Gié – Triêng, Rơ Măm, Brâu, sở hữu kho tàng văn hóa truyền thống phong phú. Trong đó, sử thi (còn gọi là trường ca) là một loại hình nghệ thuật đặc biệt, không chỉ là những câu chuyện dài được kể bằng lời hát, mà còn thể hiện cách nhìn nhận thế giới, cuộc sống và những điều nhân văn trong cộng đồng mỗi dân tộc.